A UFO

Ooit iemand horen zeggen: “ho mangiato a ufo, sono entrato a ufo, ho fatto un viaggio in treno a ufo”? De uitdrukking “a ufo” (of aufo, a ufa, auffa etc.) betekent  iets verkrijgen/bemachtigen, zonder ervoor te werken, zonder te betalen en vooral op kosten van iemand anders. Het is dus anders dan “gratis”, vanwege de negatieve lading. Ik heb altijd gedacht dat deze uitdrukking uit het “romanesco “ kwam (het dialect uit Rome) en was verbaasd toen ik er achter kwam dat het een afkorting is van een Latijnse formulering.  Overigens, de meningen over de etymologische oorsprong van deze uitdrukking zijn verdeeld. De meesten denken dat de uitdrukking uit het Latijn “ad usum fabricae” komt (oftewel: destinato ad essere utilizzato nella fabbrica/ bestemd voor de fabriek).

Alle goederen die bestemd waren voor de Katholieke Kerk waren heffingsvrij. Denk aan het materiaal voor het bouwen van alle mooie basilieken en kerken in Italië. Zoals bijvoorbeeld in het geval van de Duomo di Milano, toen al het marmer afkomstig uit de Lago Maggiore en die via de rivier naar Milaan vervoerd werd, was voorzien van de markering AUFA (ad usum fabricae ambrosianae). Zo hoefde men daarover geen belasting te betalen.

Ook het bouwmateriaal voor de Kathedrale van Santa Maria del Fiore in Firenze, droeg een dergelijke markering, “A U.F.O.”: Ad usum Florentinae Operae.

 

Als deze uitdrukking uiteindelijk in de volksmond de betekenis van “iets voor niets verkrijgen ten kosten van iemand anders” heeft gekregen, is het plausibel om te denken dat alleen een gedeelte van het materiaal de eindbestemming haalde. De goederen waren voor de Kerk bestemd, dus voor een hoger doel. Ik kan me indenken dat de wat mindere rijke mensen hun eigen behoeftes ook een goed doel vonden en zodoende van de rijken (de Kerk) stalen, om aan een meer behoeftige (zichzelf) te geven.

TENERE SULLA CORDA

“Tenere sulla corda” (aan het lijntje houden) is een veelgebruikte uitdrukking bij spannende situaties. Wacht je op een uitslag, op een beslissing, een toezegging en vind je dat het te lang duurt en daarom heel spannend? Vind je al dat wachten een vervelende situatie, bijna een marteling? Dan zeg je “mi tiene/mi tengono sulla corda”.

Maar welk touw en waarom? Tegenwoordig wordt deze uitdrukking bij hele onschuldige situaties toegepast, maar vroeger werd “het systeem van het touw” als martelingmiddel bebruikt, om het zwijgen te breken en een schuldbekentenis af te dwingen. De polsen van de beklaagde werden achter zijn rug vastgebonden met een lang touw. Dit werd vervolgens omhoog getrokken. Een ondraaglijke positie, erg pijnlijk, dat het breken van schouders, ellebogen en polsen tot mogelijk gevolg had. Er volgde bijna altijd een bekentenis, waar of niet, dat deer er weinig toe. De martelaars hadden eindelijk een bekentenis en de gemartelde “postquam depositus fuit de tormento (= dopodiche’ fu rilasciato dalla tortura, waarna de marteling ophield)”.

PER UN PUNTO MARTIN PERSE LA CAPPA

Ooit iemand horen zeggen “per un punto Martin perse la cappa“? Weer een veelgebruikt gezegde in de Italiaanse taal dat toegepast wordt op een moment dat er iets fout gaat.
Deze uitspraak wordt vaak gebruikt wanneer een kleine onbenullige fout onvoorziene en desastreuze gevolgen heeft. Perdere la cappa betekent in deze context “uit een functie worden ontslagen”, letterlijk “de mantel verliezen”.
Dat overkwam Martino, abt bij het klooster van Asello. Hij besloot een vriendelijk bordje bij de poort van zijn klooster te laten aanbrengen met de boodschap:
                          Porta patens esto. Nulli claudatur honesto.
De deur moet open blijven. Voor geen enkel oprecht mens mag hij gesloten zijn.
Maar er werd een fout gemaakt met de interpunctie, door de ambachtsman of door Martino, daarover is men het niet eens. De punt werd na het volgende woord geplaatst, waardoor de zin een heel andere betekenis kreeg, mede doordat de schrijver, zoals dat vroeger gewoon was, geen hoofdletters gebruikte. Er stond dus:
                          Porta patens esto nulli. Claudatur honesto.
De deur is voor niemand open. Voor een oprecht mens blijft hij dicht.
Een onschuldige fout, die toch veel ophef veroorzaakte, omdat het van weinig ‘caritas christiana’ getuigde. In de hogere kringen vond men de gebeurtenis erg vervelend en besloot men om de abt uit zijn functie te ontslaan.

Ob solum punctum…

MENAR IL CAN PER L’AIA

“Menar il can per l’aia” is een typische Italiaanse uitdrukking die betekent “lang, nutteloos kletsen, zonder het echte verhaal te vertellen”. De letterlijke betekenis is “de hond op het boerenerf laten rondlopen”. Op het eerste gezicht lijkt dit gezegde geen verband te hebben met de context waarin het gebruikt wordt.
Het graan werd vroeger op de boerderij op een harde ondergrond gestrooid en men liet de grote dieren van de boerderij er overheen lopen. Door hun gewicht werd de aar van de tarwe gescheiden. Het is duidelijk dat het niet zou werken als je daar een hond voor zou gebruiken!
Dit gezegde heeft echter nog een tweede betekenis en toepassing. Het betekent ook “van onderwerp te veranderen/over verschillende dingen gaan praten, om het focus van een bepaald thema te vermijden”. Weer, de ophef die een rondlopende, blaffende hond midden op het erf en tussen rondscharrelende kippen zou veroorzaken is metaforisch. De chaos die ontstaat is een afleidende manoeuvre om de discussie over een bepaald onderwerp te mijden.

AVER LE GINOCCHIA CHE FANNO “GIACOMO-GIACOMO”

Als je knieën “giacomo-giacomo” doen, wil je eigenlijk zeggen dat je bang bent.

De oorsprong van dit gezegde ligt in Frankrijk en is waarschijnlijk ontstaan tijdens de 100 jaar oorlog tussen Engeland en Frankrijk. In het kader van deze lange strijd, kwamen de arme en hongerige Franse boeren in opstand tegen de rijke landbezitters.

Hun wapenuitrusting was zeer schaars en primitief. Om enige weerstand tegen de goed gewapende landbezitters te bieden, hadden ze hun korte jassen (“giacca” in het Italiaans, en “jacque/ jaco” in het Frans) met ruwe wol en gevlochten ijzeren draad gevuld. Deze rellen werden daarom “jacqueries” genoemd, naar de arme en dunne harnas van de boeren.

In 1358 vond de eerste boerenopstand plaats. Guillaume Caillet was de naam van de boer die de opstand leidde. Maar hij werd bekend als “Jacques Bonhomme”, zo oneerbiedig genoemd door de rijke landbezitters die de uitrusting van de boeren belachelijk armzalig vonden.

Niet moeilijk om aan te nemen dat deze wanhopige boeren in hun korte jassen/jaco, zeer bang waren voor de goed gewapende vijanden en dat hun knieën van angst trilden: giacomo, giacomo!

PASSARE LA NOTTE IN BIANCO

Als iemand tegen je zegt dat hij/zij “ha passato la notte in bianco” (letterlijk vertaald “ik heb de nacht in het wit doorgebracht”), moet je niet denken dat hij/zij de hele nacht in het wit gekleed rondgelopen heeft. Maar eerder dat deze persoon niet heeft kunnen slapen en geen oog dicht gedaan heeft (= non chiuder occhio).
Waarom deze uitdrukking en waarom?
Om de betekenis van dit gezegde te achterhalen, moeten we teruggaan naar de Middeleeuwen, toen een ridder de nacht voor zijn officiële “investuur” in een kapel of een ander religieus gebouw biddend moest doorbrengen. Het werd ook genoemd “la veglia d’armi”, de wapenwacht. De hele nacht moest hij wakker blijven, naast zijn wapenuitrusting, die de dag erna gezegend zou worden. Een nacht van gebeden en meditatie die de toekomstige ridder gekleed in het wit als een novice moest doorbrengen, als teken van puurheid en zuiverheid.